คัมภีร์ที่มีอายุ ๒๓๐ ปี (เลขที่ วท.๔๒๒ หัตถสาร อภิธัมมาวตารวัณณนา)

คัมภีร์ที่มีอายุ ๒๓๐ ปี (เลขที่ วท.๔๒๒ หัตถสาร อภิธัมมาวตารวัณณนา)

คัมภีร์ใบลาน เลขที่ วท.๔๒๒/๑-๑๕ เรื่อง หัตถสาร อภิธัมมาวตารวัณณนา มีชื่อแบบฉบับตามหลักวิชาการว่า หตฺถสาร อภิธมฺมาวตารวณฺณนา เป็นคัมภีร์ใบลาน ฉบับทองทึบ ร.๑ มีสภาพสมบูรณ์ครบชุด ชนิดลานยาว เส้นจาร หน้าละ ๕ บรรทัด จำนวนทั้งสิ้น ๑๕ ผูก ใบปกหน้าจารชื่อเรื่องด้วยอักษรขอม ภาษาบาลี-ไทย ข้อความว่า

“พฺรหตฺถสาร ผูก ๑ บั้นปลาย”

ชื่อเรื่อง เป็นการจารแบบผสมระหว่างอักษรขอมบาลี(หตฺถสาร) และอักษรขอมไทย(พฺร, ผูก ๑,บั้นปลาย) ซึ่งเป็นแบบธรรมเนียมการจาร โดยแสดงชื่อเรื่องไว้บนหน้าปกเพื่อให้ทราบว่าเป็น “พระหัตถสาระ ผูก ๑ บั้นปลาย” คำว่า “บั้นปลาย” หมายถึงภาคปลายมีทั้งหมด ๑๕ ผูก ตั้งแต่ผูก ๑ ถึง ผูก ๑๕ เรียกว่ามีครบชุด

เนื้อเรื่อง ตลอดคัมภีร์ตั้งแต่ต้นจนจบ จารด้วยอักษรขอม ภาษาบาลี เป็นคัมภีร์ปกรณ์พิเศษส่วนพระอภิธรรมปิฎกเกี่ยวกับการอรรถาธิบายพระอภิธรรม อธิบายขยายความในสภาวธรรมต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับจิต 

ประวัติ พบข้อความกล่าวถึงปีที่สร้างคัมภีร์ฯ ผู้สร้างคัมภีร์ และประวัติความเป็นมาที่ใบรองปกหน้า คัมภีร์หัตถสาร ผูกที่ ๑ จารด้วยอักษรขอมไทย ภาษาไทย จำนวน ๑ หน้าใบลาน ดังนี้  

“สุภมสฺสดุพฺรพุทฺธสกฺกราชล่วงแล้วได้  ๒๓๓๑ พฺรวสฺสาปีวอก สำรฤทิสก  ครั้งตั้งพฺรนครรตนโกสินฺทอินฺทอยุธยานั้น สมเด็จพฺรมหากฺรษตฺรมรมฺมธรรมิกราชาธิราช เจ้าผู้เป็นพระเชฏฺฐา และสมเด็จอุปราชผู้เปนพฺรอนุชาธิราช ทั้งสองพฺรองฺคธรงพฺรราชศรทฺธา ปราฏฐนาพฺรปรมาภิเสกสฺมมาสมฺโพธิญาณธรงพฺรอุสฺสาหทนุบำรุงพฺรบวรพุทฺธสาสนา เปนสาสนูปถมฺภก ให้ปฺรชุมพฺรสฺงฆเถรานุเถรอันรู้พฺรไตฺรยปิฏก ๒๑๘ พฺรองฺค ราชปณฺฑิต ๓๒ คน พร้อมกันในพฺรมหาสุวณฺณมณฺฑป น วัดพฺรสีสันเพ็ชฺชตานิพฺพานาราม ชำรพฺรไตฺรยปิฏก พฺรปาฬี แลพฺรอฏฺฐกถาฏีกา แลอนุฏีกาโยชนา แลทิปนีทั้งปวง แต่บนฺดาที่มีอักษรและบทอันพิรุธนั้น ดูสอบกันตกแต้มดัดแปลงให้ถูกต้อง ให้มีอตฺถพฺยญฺชน อันบริสุทธิ์ บริบูรณ แล้วให้จำลองขึ้นลานใหญ่ ตกตัวหนึ่งผลัดปฺราศจากเส้นหมึก ปิดทองทึบ ปิดทองใบปกหน้าหลัง ห่อคัมภีรผ้ายกเชินขึ่นไว้ในโยวมณฺฑปรตงนมุตตา อันปฺรดิสฺสถานในพฺรมหาสุวณฺณมณฺฑปมนฺทิรธมฺมนวัดพฺรสีรตนสาสฺดาราม อุทฺทิสส่วนพฺรราชกุศลนี้ ให้แก่สรรพสัตว์ในอนันตจกฺกวาฬฯ พฺรหตฺถสาร บั้นปลาย คัมภีรนี้ ๑๕ ผูก ๒ ลาน พฺรมหาสงฺฆปริญฺตติ เอก วัด พลับ ชำร ทาน นายมาช่างจาร จำลอง ลบ หลวงธมฺมาพิมล แลนายตุล ราชปณฺฑิต เปนอุปการให้สำเร็จการเบ็ดเสฺร็จบริบูรณ์โดยสิริสฺวตฺติ ฯ พฺรหตฺถสารบั้นปลาย”

ข้อความดังกล่าวทำให้ทราบว่า สมเด็จพระมหากษัตริย์บรมธัมมิกราชาธิราชและสมเด็จพระอนุชาธิราช ทรงมีพระราชศรัทธาปรารถนาทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา จึงโปรดให้สร้างคัมภีร์ใบลานเรื่องหัตถสาร ถวายไว้ในพระพุทธศาสนา พร้อมกับการชำระพระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา อนุฎีกา โยชนา ทีปนี ทั้งปวง ซึ่งถือเป็นการสังคายนาชำระพระไตรปิฎกครั้งแรกต้นกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๓๑  พร้อมทั้งอุทิศส่วนพระราชกุศลนี้ให้แก่สรรพสัตว์ในอนันตจักรวาล แสดงถึงความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาอย่างมาก

สรุป คัมภีร์ใบลานเลขที่ วท.๔๒๒/๑-๑๕ เรื่องหัตถสาร อภิธัมมาวตารวัณณนา ฉบับทองทึบ ร. ๑ อักษรขอม ภาษาบาลี พ.ศ. ๒๓๓๑ เป็นคัมภีร์ใบลานฉบับหลวง สมัยรัตนโกสินทร์ ตรงกับรัชกาล พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

*เขียนโดย คุณวัฒนา พึ่งชื่น นักภาษาโบราณชำนาญการ หน่วยงานกลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม